5. De graaf van Leicester en de Armada in 1588
Inleiding:
Wat gebeurde er omstreeks de jaren 1584-1588, de tijd van de geboorte van Thomas Sleijster? Aangezien er sterke aanwijzingen zijn dat hij uit Engeland afkomstig is en vandaar met het leger van Leicester naar Nederland kwam, plaatsen we hier een artikel dat de historische context van die tijd laat zien.
Uit: Een Nieuw Geluid – juli 2006
1588 - De Armada
door A. Snijders
"Niet door kracht, noch door geweld ..."
....De enorme vloot, die in de zomer van 1588 de Taagmonding bij Lissabon afvoer, had hier alles mee te maken. Een invasie van Engeland was op handen.
De situatie van de Reformatie in West Europa was ronduit zorgelijk. Filips II had als de machtigste monarch van Europa het protestantisme in Italië, Spanje en de Zuidelijke Nederlanden uitgeroeid. De koningen van Frankrijk waren in dit opzicht niet bij hem achtergebleven. Daar was het vervolgen van evangelische gelovigen sinds lang traditie. In afschuwelijke 'kruistochten' waren de Waldenzen en later de Albigenzen bij tienduizenden afgeslacht. En als laatste wapenfeit gold "de Parijse bloedbruiloft". Misschien goed, daar toch even bij stil te staan, om ons te realiseren wat Engeland en de Nederlanden zo ongeveer konden verwachten.
De 'Bartholomeusnacht'
In Parijs zou een high society bruiloft plaats vinden. Hendrik van Navarre, een der Hugenotenleiders zou in het huwelijk treden met de rooms katholieke Margaretha van Valois, een zuster van de Franse koning, Karel IX. Na deze trouwpartij, die als een naderkomen van de Hugenoten tot de rooms katholieke monarchie werd gezien, zouden Frankrijk en Engeland Willem van Oranje steun verlenen in de oorlog tegen Spanje. Alle hotels en logementen waren volgeboekt, daar de Hugenoten in groten getale bij het feest aanwezig wilden zijn.
Om drie uur in de nacht van 23 augustus 1572 gaven de klokken van het 'Palais de Justice' in Parijs het teken dat de slachting moest beginnen. Op de dag van St. Bartholomeus werden ca. 30.000 Hugenoten omgebracht, ook de moedige Admiraal Gaspard de Coligny, de leider der Hugenoten, die als een der eersten viel. Elders in Frankrijk werden eveneens duizenden Hugenoten gedood.
Uit alles bleek, dat deze moordpartij, waartoe koning Karel IX het sein had gegeven, zorgvuldig was voorbereid. Het duivelse brein achter alles was echter zijn moeder, Catherine de Médici. Op haar instigatie vond deze lafhartige gebeurtenis plaats, de gebeurtenis, die de geschiedenis in zou gaan als 'De Batholomeusnacht' of 'De Parijse bloedbruiloft'.
Rome vierde deze overwinning met uitbundige vreugde, o.a. met heilige missen, processies, feesten en een gedenkpenning. Het Calvinisme had ook in Frankrijk de nekslag gehad. Het Katholicisme had opnieuw gezegevierd. Het is verkeerd aan te nemen, dat vervolgingen geen succes hebben!
Voortdurende ergernis
Heel het beleid van Filips II, de machtigste monarch van zijn tijd, werd beheerst door twee motieven:
a. De doorvoering van de Contra reformatie op staatkundig gebied.
b. De handhaving en uitbreiding van het absolute koningschap in Europa.
Hieraan werd alles ondergeschikt gemaakt, zelfs al kostte dit de welvaart van Spanje. Twee landen aan de Noordzee wekten zijn voortdurende ergernis, Engeland en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Dat Engeland de opstandelingen in de Nederlandse Gewesten steunde (Leicester) was voor de koning onaanvaardbaar. Het volk, dat hem publiekelijk had afgezworen en er toe was overgegaan zichzelf souverein te verklaren.
In Engeland had de Reformatie zich van bovenaf voltrokken, dat wil zeggen, ze werd door de Staat opgelegd. Volgens een zeer oude opvatting was de koning van Engeland 'Supreme Head' van de kerk. Welke gevaren dit voor de Staatskerk imet zich meebracht, werd in de tweede helft van de regering van Hendrik VIII duidelijk. Wat een toestanden! En niet te vergeten, zijn dochter, Maria Tudor (‘Bloody Mary'....) , die met Filips II van Spanje getrouwd was. En nu was bij de dood van Maria Tudor, in 1558, Elizabeth haar als enige erfgename opgevolgd. Maar de Engelse rooms katholieken erkenden haar niet als wettige opvolgster en wensten de kleindochter van Hendrik VIII, de fel rooms katholieke Maria Stuart, de koningin van Schotland, op de troon. Toen Maria voor een volksopstand moest vluchten en de wijk nam naar Engeland, liet Elizabeth haar gevangen zetten. Hier werd zij het middelpunt van intriges tegen de regering. Paus Pius V gooide er nog een schepje bovenop door Elizabeth te excommuniceren en vervallen van de troon te verklaren. Bovendien eiste hij in een pauselijke bul ongehoorzaamheid tegenover de geëxcommuniceerde, wat de positie van de roomsen in Engeland précair maakte. Toen in 1586 weer een nieuw cornplot tegen het leven van Elizabeth werd ontdekt, was de maat vol. Er volgde een proces met als eind vonnis: de doodstraf. Na lang aarzelen en onder de nodige druk zette Elizabeth haar handtekening onder dit vonnis, dat nog in 1586 werd voltrokken. Maria Stuart werd onthoofd....
Een "wettig erf'
Filips II was razend! Door al deze gebeurtenissen had Elizabeth steeds duidelijker partij gekozen voor de protestanten en al had zij het 'Supreme Head' vervangen door 'Supreme Governor', zij was als vorstin van Engeland het hoofd van de Anglicaanse kerk. Dit stond haaks op het beleid van Filips II en daar Maria Stuart hem als haar opvolger had aangewezen, was Engeland zijn "wettig erf'.
Op dus naar Engeland! Als dat land eenmaal was ingelijfd, zouden de Nederlandse opstandelingen weldra machteloos zijn. Als trouw zoon van de Rooms Katholieke kerk achtte hij het zijn plicht de ketterij in zijn landen te vuur en te zwaard te bestrijden en daarbij deinsde hij voor de wreedste maatregelen niet terug. Rome evenmin, dat Filips officiëel toestemming had gegeven Elizabeth te liquideren. Zo ging dat in die goeie ouwe tijd.
De krachtmeting
Filips was het zat. De Rooms Katholieke wereldmonarchie had vrede nodig voor zijn economische en politieke problemen. Helder realiseerde hij zich, dat het gewapend conflict met de Nederlanden nu al zo'n twintig jaar duurde. Het moest definitief afgelopen zijn!
Filips gaf opdracht tot het bouwen van een reusachtige vloot. Schip na schip gleed ondanks een bijna lege schatkist van de hellingen aan de Taag. Hele landstreken werden voor de houtproductie ontbost. Tenslotte lagen er zo'n 130 bijeen, 90 grote en 40 kleine oorlogsbodems. Een vloot van deze omvang had de zeeën nooit bevaren. Men sprak van de 'Armada' (Spaans: 'de gewapende (zeemacht), vergelijk het Engelse ‘armament'), maar in Spaanse legerkringen vooral onder de vele vrijwilligers uit de adel sprak men van de 'Armada Invencible', de onoverwinnelijke.
Filips benoemde de onbekwame Medina Sidonia, een schatrijke edelman van 27 jaar zonder enige ervaring op zee tot bevelhebber, met de volgende consignes: vernietiging van de Engelse vloot en het mogelijk maken van een landing in Engeland. Met 2600 stukken geschut en 30 000 koppen aan boord (10.000 matrozen en 20.000 soldaten) moest dat toch niet zo moeilijk zijn. De voorbereidingen gingen in een hoog tempo door, in Lissabon en in Calais waar Parma een Spaans invasieleger aan het inschepen was en.... in Engeland, waar een aantal katholieken hielp vlugschriften te verspreiden, waarin werd meegedeeld, dat de Spanjaarden kwamen als bevrijders en dat de komende invasie niet tegen het volk was gericht, maar tegen één persoon en een stelsel en... dat de rooms katholieke godsdienst in Engeland zou worden hersteld. Filips rekende volledig op de steun van de Engelse katholieken en met name op de r.k. adel. Een soort vijfde colonne dus. Ook in die tijd wist men iets van psychologische oorlogsvoering.
Gods zaak
Intussen was in Engeland bekend geworden, dat zo'n 300 monniken zich hadden ingescheept, waaronder een groot aantal Jezuïeten en een groot inquisiteur en dat er martelwerktuigen aan boord waren gebracht. De ernst van de situatie drong nu ook tot Elizabeth door. Zij had, tot begin 1588 de drieste plannen van de Spaanse koning niet serieus genomen.
De koning werd door zijn generaals en ministers aangeraden eerst de Nederlanden in te nemen om bij storm of ander ongerief gebruik te kunnen maken van de Hollandse havens, maar hij luisterde niet. Het was Gods zaak, dus... Ook van het Engelse leger lag hij niet wakker. Dat stelde niet veel voor. Als Parma maar kon landen, dan zou het een militaire wandeling naar Londen worden.
De Armada
In de lente van 1588 lag de Armada klaar in de monding van de Taag. In juli kwam het bevel om uit te varen. Aan het eind van de maand voer de reusachtige vloot Het Kanaal binnen. Vier keer was er een treffen met de Britse vloot, die aanmerkelijk groter was dan de 34 schepen waar men Sidonia van verteld had. De Britse vloot was met man en macht uitgebouwd tot 180 schepen onder de bekwame leiding van Drake, Howard en Hawkins. Op 6 augustus ging de vloot vooranker bij Calais. Sidonia was niet vrolijk gestemd, daar men hem bericht had, dat Parma, die met een Spaans invasieleger klaar lag in de haven van Duinkerken, geen kant op kon daar de Zeeuwen en de Hollanders de haven blokkeerden (hier wordt doorgaans weinig aandacht aan besteed, maar deze blokkade was van cruciale betekenis voor het verloop van de strijd ter zee. Daarom noemen we met respect Justinus van Nassau en Warmond, die met hun Zeeuwse en Hollandse marineschepen Duinkerken afgrendelden).
Branders
Op een stormachtige augustusnacht stuurde Howard 'branders' op de Spaanse vloot af, die in paniek de ankers lichtte. De strakke wind dwong hen noordwaarts en bij het aanbreken van de dag lag de Armada verspreid op de Noordzee, omringd door zwermen Engelse schepen met verdragend geschut. De kleinere, maar zeer wendbare schepen van de Britse Navy bleven de onhandig manoeuvrerende Spaanse oorlogsbodems grote schade toebrengen. Een aantal galeien ging ten onder en het schip van vice admiraal D'Oquendo werd in brand geschoten. In paniek liet Sidonia enkele honderden paarden en muilezels overboord zetten.
En Parma verscheen niet. Sidonia wist, dat hij de invasie vergeten kon en besloot om rond Schotland en Ierland naar Spanje terug te keren.
"De Godshuizen vol..."
Aan beide zijden van de Noordzee stroomde Gods volk samen om Zijn hulp in te roepen. Men was van de grote ernst van de situatie doordrongen. Het voortbestaan van hun nationale zelfstandigheid stond op het spel, maar bovenal de vrijheid van godsdienst en geweten. Als het Spanje zou lukken de Engelsen en de Nederlanders te onderwerpen, was het met het protestantisme gebeurd! Sedert lang hadden de zaken in de Nederlanden er niet zo gevaarlijk voorgestaan als bij het vertrek van Leicester in dat zelfde jaar.
Gods adem
Voor de Schotse kust werd de Spaanse vloot overvallen door zware stormen. Bij tientallen sloegen de galeien en topzware oorlogsbodems op de kust te pletter. Aan de kusten van Ierland speelden zich soortgelijke drama's af. Slechts één derde van de Spaanse vloot keerde met veel averij in Spanje terug. Sidonia, die nog zo geprobeerd had onder deze zilte missie uit te komen, klauterde grijs van boord. Naar zijn zieke en gewonde schepelingen keek hij niet meer om. Zo velen waren omgekomen waaronder veel vrijwilligers van adellijke geboorte dat bijna geen familie in Spanje geen dode te betreuren had. De koning verbood echter het rouw dragen, opdat niet daaraan de omvang van de nederlaag kon worden afgemeten.
Een wonder!
Groot was de opluchting en de dankbaarheid bij de Britse en de Nederlandse protestanten. De Spaanse vloot zou zich kunnen hebben hergroeperen, maar de zware stormen hadden dat verhinderd, middenzomer. Men beleefde het als een teken van Gods bemoeienis met Israël, een doorbreking van natuur en geschiedenis. God greep in en kwam tussenbeide. In Middelburg lieten de Staten een gedenkpenning slaan: DEUS FLAVIT ET DISSIPATI SUNT, Gods adem heeft ze verstrooid.
Cranmer
Spanje's grootscheepse poging om heel West Europa terug te brengen onder de macht van de Heilige Stoel leed definitief schipbreuk door de ondergang van de Armada. Spanje's macht ter zee was gebroken. Koningin Elizabeth verplichtte alle geestelijken, van hoog tot laag, in te stemmen met de 42 artikelen van Thomas Cranmer, die op 21 maart 1556 om zijn evangelisch getuigenis levend was verbrand. Door het ondertekenen van deze geloofsbelijdenis werd de hervorming van het kerkelijk leven, het herstel van de Anglicaanse kerk in reformatorische zin, voltooid.
Een Nederlandse stem
Martinus Lydius (1539-1601), professor in de theologie en de eerste rector magnificus in Franeker, schreef een veel gelezen en meerdere keren herdrukte brochure over de ondergang van de Armada. Daarin lezen we dat God "onse vrye Nederlanden (L. was in Lübeck geboren) uyt dien verdoemelycken afval van het apostolische gheloof door een oprechte Reformatie heeft gereddet, ende uyt schrickelijcke afgoderye des Roomschen Pausdoms ende affschouwelijkcke tyrannye des grooten Antichrists ende sijns aldergrootsten voor vechters des Conincks van Spangien onmenschelijkcke wreedtheydt".
Daarmee vertolkte hij de overtuiging van het protestantse volksdeel in die tijd ten voeten uit.
Bronnen:
1. Handboek der geschiedenis van het Vaderland, deel 1. Groen van Prinsterer. Koning's uitg. Baarn, 1928.
2. Van Bourgondië tot Barok. J.de Rek. Bosch & Keuning n.v. Baarn, 1969
3. De tachtig jarige oorlog, deel 2 . Prof.dr. J.Presser. Elsevier, A'dam/Brussel, 1963.
4. Dispereert niet. A. en H. Algra. Uitg. T.Wever b.v. Franeker.
5. De geschiedenis van Nederland, deel 2. Mr. J.van Lennep. D.
Noothoven van Goor. Leiden, 1878.
6. Het voorspel van de 80 jarige oorlog. R.J. Fruin. Aula boeken.
Uitg. Het Spectrum Utrecht/Antwerpen.
7. Handboek van de Reformatie. Huib Noordzij Uitgave. Kok
Kampen, 2003. |
|
